Değişkenler ve Ölçüm Düzeyleri: İstatistiksel Analizin Temelleri

İstatistikte veriyi anlamak için ilk adım, verilerin temel yapıtaşları olan değişkenleri kavramaktır. Değişken, bir durumdan diğerine, katılımcıdan katılımcıya ya da denekten deneğe farklılık gösteren herhangi bir özelliktir. Örneğin, yaş, boy, kilo, cinsiyet, eğitim durumu, aylık gelir, depresyon skoru veya hava sıcaklığı gibi özellikler, her biri farklı bireylerde ya da durumlarda farklılık gösterdiği için değişken olarak kabul edilir. Bu yazıda, değişkenlerin tanımını, türlerini, ölçüm düzeylerine göre nasıl sınıflandırıldığını ve SPSS’in bu konudaki yaklaşımını inceleyeceğiz.

1. Değişken Nedir?

Bir araştırmada gözlemlenen ve ölçülen her özellik, değişkendir. Örneğin:

• Yaş: Bireyler arasında farklılık gösterir.

• Boy ve Kilo: Her bireyin fiziksel özellikleri farklıdır.

• Depresyon Skoru: Psikolojik değerlendirmelerde ölçülen bir değişkendir.

• Hava Sıcaklığı: Gün içinde ya da farklı bölgelerde değişkenlik gösterir.

Bu örnekler, değişkenlerin hem nicel (sayısal) hem de nitel (kategorik) olabileceğini gösterir.

2. Değişken Türleri: Nicel (Ölçümsel) ve Nitel (Kategorik)

Değişkenler, temel olarak iki ana gruba ayrılır:

• Nicel (Ölçümsel) Değişkenler: Bu değişkenler, sayı ve miktar olarak ölçülebilen özelliklerdir. Örnekler:

  • Yaş: 20, 25, 30 gibi sayısal değerler.

  • Boy: 170 cm, 180 cm gibi ölçümler.

  • Aylık Gelir: 3000 TL, 5000 TL gibi miktarlar.

• Nitel (Kategorik) Değişkenler: Bu değişkenler, sayılarla ölçülemeyen ve belirli kategorilere ayrılabilen özelliklerdir. Örnekler:

  • Cinsiyet: Kadın, Erkek.

  • Medeni Durum: Evli, Bekar.

  • Eğitim Durumu: İlkokul, ortaokul, lise, üniversite gibi kategoriler.

3. Ölçüm Düzeylerine Göre Değişkenlerin Sınıflandırılması

Değişkenler, aynı zamanda ölçüm düzeylerine göre de sınıflandırılır. Bu sınıflandırma, verilerin nasıl toplanıp analiz edileceğini belirlemede kritik bir rol oynar. Ölçüm düzeyleri şu şekildedir:

1. Sınıflama Ölçeği (Nominal Scale):

   • Tanım: Varlıkları belli özelliklere göre kategorilere ayıran, sıralama veya derecelendirme yapmayan ölçektir.

   • Örnek:

     • Cinsiyet: 1 = Kadın, 2 = Erkek

       Burada rakamlar, sadece etiket olarak kullanılır; aralarında matematiksel işlem yapılamaz.

   • Özet: Veriler sıklık (n) ve yüzde (%) cinsinden özetlenir.

2. Sıralama Ölçeği (Ordinal Scale):

   • Tanım: Kategoriler arasında belirli bir sıralama veya derecelendirme yapılabilen ölçektir.

   • Örnek:

     • Eğitim Durumu: 0 = Okuryazar Değil, 1 = Okuryazar, 2 = İlkokul, 3 = Ortaokul, 4 = Lise, 5 = Üniversite

       Burada sıralama vardır; ancak kategoriler arasındaki farkların eşit olduğu söylenemez.

     • Likert Tipi Anketler: (1 = Tamamen Katılmıyorum, ... 5 = Tamamen Katılıyorum)

   • Özet: Sıklık, yüzde, medyan gibi sıralama temelli istatistikler kullanılır.

3. Aralık Ölçeği (Interval Scale):

   • Tanım: Başlangıç noktası göreceli olan ve eşit aralıklara bölünmüş ölçekteki veriler bu gruba girer. Burada “0” değeri, yokluğu temsil etmez.

   • Örnek:

     • Sıcaklık Ölçümü: 0°C, 10°C, 20°C; 0°C, mutlak sıfır değildir.

     • IQ Puanı, Sınav Başarı Puanı: Aralıklar eşit olsa da “0” noktasının anlamı yokluğu ifade etmez.

   • Özet: Aritmetik ortalama, standart sapma gibi hesaplamalar yapılabilir; normal dağılım varsayımına dayalı parametrik testler uygulanabilir.

4. Oran Ölçeği (Ratio Scale):

   • Tanım: Aralık ölçeğindeki tüm özellikleri taşır ve “0” noktası, ölçülen özelliğin gerçekten yokluğunu ifade eder.

   • Örnek:

     • Kilogram, Metre, TL, Kardeş Sayısı: Burada “0” değeri, mutlak yokluğu gösterir.

   • Özet: Oran ölçeğindeki veriler, aritmetik ortalama, standart sapma gibi istatistiksel hesaplamalara tam olarak uygundur.

   

   
   

Örnek Not: Eğitim durumunda kullanılan sayı kodları (örn. 1 = Okuryazar Değil, 2 = Okuryazar, 3 = İlkokul vb.) sıralama ölçeğindedir. Bu kodlar arasındaki farklar nesnel ölçülemeyen, sadece sıralamayı gösteren değerlerdir. Ancak, bu tür verilerin toplam puanı, tüm ifadenin geçerlilik ve güvenilirliğini analiz etmek için toplandığında aralık ölçeğine dönüştürülebilir; bu dönüşüm, istatistiksel testlerin uygulanmasına olanak tanır.

4. SPSS’te Değişken Sınıflandırması

SPSS, değişkenleri analiz sürecinde üç ana kategori altında toplar:

• Nominal (Sınıflama): Kategorik veriler, örneğin cinsiyet, medeni durum gibi. Bu veriler sıklık ve yüzde analizlerinde kullanılır.

• Ordinal (Sıralama): Sıralı kategorik veriler, örneğin eğitim düzeyi veya likert tipi anket verileri. Sıralama ortalaması, medyan gibi non-parametrik testlerle değerlendirilir.

• Scale (Ölçümsel): Aralık ve oran ölçeğindeki nicel veriler bu kategoriye girer. Bu veriler, parametrik testler için uygun olup aritmetik ortalama, standart sapma gibi istatistiksel hesaplamalara olanak tanır.

5. Analiz Sürecinde Bağımlı ve Bağımsız Değişkenler

Araştırmalarda değişkenler, neden-sonuç ilişkileri çerçevesinde iki gruba ayrılır:

• Bağımsız Değişken: Etkisini incelemek istediğimiz, neden olarak görülen değişkendir. Örneğin, eğitim düzeyi, bireyin aylık geliri veya cinsiyet bağımsız değişken olabilir.

• Bağımlı Değişken: Bağımsız değişkenin etkisinin ölçüldüğü, sonuç olarak değerlendirdiğimiz değişkendir. Örneğin, bir öğrencinin sınav başarısı ya da bir çalışanın iş performansı.

Örnek: Bir araştırmada, "Eğitim Düzeyi" (bağımsız değişken) ile "Gelir Seviyesi" (bağımlı değişken) arasındaki ilişki inceleniyorsa, eğitim düzeyi arttıkça gelirin de artıp artmadığı analiz edilir.

Sonuç: Değişkenlerin ve Ölçüm Düzeylerinin Temel Rolü

• Değişken Tanımı ve Türleri:

  • Değişkenler: Bir durumdan diğerine farklılık gösteren özelliklerdir.

  • Nicel Değişkenler: Sayısal ölçüm yapabileceğimiz, örneğin yaş ve boy.

  • Nitel Değişkenler: Kategorilere ayrılan, örneğin cinsiyet ve eğitim durumu.

• Ölçüm Düzeylerine Göre Sınıflandırma:

  • Nominal (Sınıflama) Ölçeği: Kategorik ve sıralama yapılmayan veriler.

  • Ordinal (Sıralama) Ölçeği: Kategoriler arasında belirli bir sıra bulunan veriler.

  • Interval (Aralık) Ölçeği: Eşit aralıklar içeren, ancak mutlak sıfırın yokluğu ifade etmediği veriler.

  • Ratio (Oran) Ölçeği: Eşit aralıklar ve mutlak sıfır noktasına sahip, gerçek miktar bilgisi veren veriler.

• SPSS’in Değişken Sınıflandırması:

  • Nominal ve Ordinal: Kategorik veriler için kullanılır.

  • Scale: Aralık ve oran ölçeklerindeki nicel veriler bu kategoriye girer.

• Analiz Sürecinde Bağımlı ve Bağımsız Değişkenler:

  • Bağımsız Değişken: Etkisini incelemek istediğimiz neden değişkeni (örneğin, eğitim düzeyi).

  • Bağımlı Değişken: Bağımsız değişkenin etkisinin ölçüldüğü sonuç değişkeni (örneğin, gelir seviyesi).

Değişkenler ve ölçüm düzeyleri, istatistiksel analizlerde verinin doğru toplanması, sınıflandırılması ve yorumlanması için temel taşlardır. Doğru değişken seçimi ve uygun ölçüm düzeyi, analiz sürecinde elde edilecek sonuçların güvenilirliğini artırır. Bu temel kavramları anlamak, hem sosyal bilimlerde hem de diğer disiplinlerde yapılacak araştırmaların sağlam temellere dayanmasını sağlar.